معرفی ساز سازدهنی(هارمونیکا)

معرفی ساز دهنی، نام دیگر ساز دهنی هارمونیکا بوده و در دسته‌ی ساز‌های بادی با زبانه‌ی آزاد قرار دارد. یک زبانه از جنس فلز دارد که با ارتعاش آن صوت تولید می‌شود. یک سر این زبانه به بدنه‌ی ساز متصل شده و سر دیگرش می‌تواند آزادانه حرکت کند. جنس صدای ساز دهنی به ساز آکاردئون نزدیک است، به همین دلیل است که گاهی تشخیص صدای ساز دهنی با آکاردئون دشوار به نظر می‌آید. در واقع نحوه‌ی تولید صوت در آکاردئون و ساز دهنی مشابه است. ساز دهنی به سرعت بین مردم طرفدار پیدا کرد به خصوص بین سیاه پوستان آمریکا. نوازندگان سیاه پوست از صداهای طبیعت و محیط اطراف خود مانند صدای پرندگان، جنگل، جانوران، قطار و… ایده گرفتن و سبک‌های جدید‌ی را در نواختن سازدهنی ابداع و ارائه کردند.

انواع ساز دهنی

ساز دهنی بر حسب کاربرد و ویژگی‌های ساختمانی به دو دسته تقسیم بندی می‌شود. در این طبقه‌بندی در واقع از ساز‌های بیس و کورد که برای کار‌های گروه نوازی استفاده می‌شوند صرف نظر کرده و ساز دهنی‌هایی که بیشتر برای تکنوازی استفاده می‌شوند را به دو دسته زیر تقسیم می‌کنند:

۱. سازدهنی‌های دو زبانه‌ای

در این نوع ساز دهنی در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد و تولید صدا با استفاده از عمل دمش یا مکش انجام می‌شود. پس هر نتی که به صدا در می‌آید حاصل ارتعاش دو زبانه است. از ساز دهنی‌های این گروه به دو نوع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) می‌توان اشاره کرد:

• نوع اکتاو: دو زبانه‌‌ای که پیشتر به آن اشاره شد، به فاصله‌ی یک اکتاو نسبت به هم کوک شده و در زمان نواختن هر دو زبانه باهم مرتعش می‌شوند. در نتیجه‌ی ایتن ارتعاش، صدای تمام نت‌ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می‌شود.
• نوع ترمولو: در این نوع ساز دهنی دو زبانه ساز با اختلاف کمی در فرکانس نسبت به هم کوک می‌شوند. بنابر این هنگام نواختن که هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می‌آیند، صدای حاصله کیفیتی دوگانه دارد که در اصطلاح به آن Tremolo Effect می‌گویند. یکی از ویژگی‌های ظاهری و بارز این نوع ساز داشتن دو ردیف سوراخ کنار هم است.

۲. سازدهنی‌های تک زبانه‌ای

در این نوع ساز دهنی هر نتی که به صدا در می‌آید حاصل ارتعاش یک زبانه است. از ساز دهنی‌های این گروه به دو نوع سازدهنی‌های دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) می‌توان اشاره کرد:
نوع دیاتونیک: از قدیمی‌ترین و اولین نوع ساز دهنی است. در نوع دیاتونیک در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد که هریک از آن‌ها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی‌آید. رایج‌ترین نوعش، نوع ماژور (Major) است که در آن از نت‌های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می‌شود و در حالت عادی غیر از این نت‌ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما نوازندگان حرفه‌ای و قدر با کمک گرفتن از تکنیک‌هایی مانند Bending و Overbending می‌توانند سایر فواصل و نت‌های متعلق به گام کروماتیک را نیز با آن اجرا کنند.
نوع کروماتیک: اگر دو ساز دهنی از نوع دیاتونیک را کنار هم قرار دهیم…

کاربرد‌های انواع مختلف سازدهنی

سازدهنی‌ها بر حسب قابلیت‌های مختلف و جنس صدایشان در سبک‌های خاصی از موسیقی بیشتر کاربرد دارند که در زیر کاربرد هر نوع ساز دهنی در هر سبک گفته شده‌است.

• سازدهنی ترمولو و اکتاو: در سبک‌های فولک Folk و پاپ Pop کاربرد بیشتری دارند.
• سازدهنی دیاتونیک: در سبک‌های فولک Folk، ایرلندی Irish، راک Rock، کانتری Country، بلوز Blues و پاپ Pop کاربرد دارد.
• سازدهنی کروماتیک: سبک‌های ایرلندی Irish، جز Jazz، کلاسیک Classical و پاپ Pop را بیشتر با این نوع ساز دهنی اجرا می‌کنند.
• سازدهنی بیس و کورد: در کار‌های گروه نوازی و در سبک‌های کلاسیک Classical کاربرد دارد.

  تاریخچه سازدهنی (هارمونیکا)
سازدهنی یا هارمونیکا (harmonica) تاریخچه ای نسبت طولانی دارد که خواستگاه اولیه آن چین می باشد. نخستین بار چینی ها سازی شبیه به سازدهنی امروزی بنام شِنگ (Sheng) ساختند. این ساز از چوب گیاه بامبو ساخته می شد و به سرعت به یک ساز پرطرفدار در فرهنگ موسیقی آسیای شرقی تبدیل شد. همچون بسیاری از فرهنگ ها و سنت های راه یافته به اروپا ، شنگ نیز در قرن هجدهم توسط بازرگانانی که با اروپا تجارت می کردند به ساکنین این قاره معرفی شد و خیلی زود طرفداران زیادی بدست آورد.

در اوایل قرن هجدهم برخی از سازندگان ساز در اروپا آزمایشات فراوانی روی این ساز انجام دادند . آنها سعی کردند به جای چوب از فلز در طراحی این ساز استفاده کنند. در حدود سالهای 1820 تا 1821 یکی از سازندگان جوان ساز در اروپا بنام فردریک لودویگ بوشمن سازی با زبانه های فلزی ساخت و نامش را آئورا گذاشت این ساز بسیار پرطرفدار شد هر چند اختراع بوشمن را می توان نخستین سازدهنی امروزی نامید اما تنها قادر به تولید نت های محدودی بود.
 

در حدود سال 1825 شخصی بنام ریتا، دیگر سازنده ساز در اروپا ساز دهنی یا هارمونیکا امروزی را ساخت، ساز دهنی او 10 سوراخ و دو صفحه برای زبانه ها داشت و هر سوراخ یک زبانه فلزی در هر صفحه داشت (در مجموع هر سوراخ دارای دو زبانه (reeds) بود) یک صفحه هنگامی که در آن دمیده می شد تولید صدا می کرد و صفحه ی دیگر در هنگام بازدم تولید صدا می کرد ، این عمل دم و بازدم در سوراخ ها باعث گردش هوا در زبانه ها شده و صدای ساز را بوجود می آورند. نت هایی که سازدهنی ریتا می توانست تولید کند تا حد زیادی به سازدهنی دیاتونیک امروزی نزدیک بود.

در سال 1829 خط تولید انبوه سازدهنی در وین به راه انداخته شد. و خیلی زود در دیگر شهرهای اروپا این روند ادامه پیدا کرد. در تروسینگن (روستایی در آلمان) شخصی بنام مسنر به همراه عمویش در اوقات فراغت خود روی ساخت سازدهنی کار می کردند (کار اصلی آنها ساعت سازی بود) با گذشت زمان کار آنها جنبه تجاری بسیار پر سود پیدا کرد. آنچنان که اهالی دیگر این روستا همچون ماتیس هونر شغل خود را که ساعت سازی بود رها کردند و به کار تجارت و ساخت سازدهنی روی آوردند. اگر چه هونر استعداد خوبی در نواختن سازدهنی نداشت اما تاجر بسیار موفقی بود . او توانست در سال 1862 محصولات خود را به آمریکا صادر کند و به بزرگترین بازار سازدهنی آن زمان دست پیدا کند و تا سال 1900 به همراه پنج فرزند خود آن را توسعه دهد. آنچنانکه کارخانه ی او با 1000 کارگر در حدود 4 میلیون سازدهنی در سال تولید می کرد.

در نیمه ی اول قرن بیستم محبوبیت سازدهنی همچنان رو به رشد بود به خصوص که گروه های نوازنده سازدهنی یکی پس از دیگری ایجاد می شدند. سازدهنی کروماتیک که در یک طرف خود دارای کلید یا شاسی مخصوص بود و سازدهنی را قادر می ساخت که تمامی نت ها را ایجاد کند توسط هونر ساخته شد. در سال 1930 لاورنس سه ‌سیل ادلر با نام اختصاری لری آدلر به یکی از مشهورترین نوازندگان سازدهنی کروماتیک تبدیل شد و تا زمان مرگش در سال 2001 همچنان ستاره ی این ساز بود.

لری آدلر-نوازنده معروف سازدهنی

همانطور که پیش تر اشاره شده سازدهنی در آمریکا بسیار محبوب و پرطرفدار می باشد بخصوص در سبک بلوز که سازدهنی را به یکی از سازهای پرطرفدار این سبک تبدیل کرده است. شیکاگو بزرگترین شهر ایالت ایلونوی آمریکا خواستگاه اصلی موسیقی بلوز می باشد و بسیاری از نوازندگان مشهور این سبک از این شهر به دنیای موسیقی معرفی شدند. در دهه 30 و اوایل دهه 40 میلادی سانی بوی ویلیام سون ملقب به جانی بوی به همراه لیدل والتر یکی از معروفترین نوازندگان سازدهنی و آهنگ سازان موسیقی بلوز بودند. بسیاری معتقدند لیدل والتر بزرگترین نوازنده ی سازدهنی است که تاکنون سبک بلوز به خود دیده است وی در سال 1968 درگذشت.