ساز تُنبَک (تُمبک، دُمبک، دندونک و دمبلک و...) یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است، و جز دسته ساز های کوبه ای پوست صدا می باشد.

ساختمان

بدنه تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند. تنبک از بخش‌های زیر تشکیل شده‌است:

• پوست
• دهانه بزرگ
• تنه یا کاسه
• پشت کاسه تنبک
• گلویی (نفیر)
• دهانه کوچک (کالیبر یا شیپوری)

ریشه نام

درباره وجه تسمیه این ساز، هنوز یک رای نهایی حاصل نشده‌است. بهمن رجبی معتقد است که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است؛ مثل اتفاقی که در تلفظ واژهٔ «شنبه» می‌افتد، اما گروهی دیگر اعتقاد دارند که صورت «تنبک» منشاء منطقی نداشته و به همین دلیل به اشتباه در میان مردم رواج یافته‌است. اما در نوازندگی این ساز از تکنیک‌هایی به نام‌های «تُم»، «بک»، «پلنگ»، «ترمولو» و «ریز» استفاده می‌شود؛ بنابراین چندان بعید نیست نامگذاری «تمبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته باشد. 

ردپای تاریخچه ساز تنبک را می‌توان در اولین تمدن‌های ایران‌زمین پیدا کرد. مستندات تاریخی زیادی وجود دارد که به حضور این ساز در تمدن‌های دیرینه‌ای چون ایلام و ساسانیان اشاره می‌کند. برای مثال، در لوح‌های گلی کشف شده از شوش، شهری کهن در جنوب غرب ایران، تصویری از یک نوازنده تنبک دیده می‌شود که در حال نواختن این ساز است.

 در دوره ایلام، تنبک به‌عنوان یکی از سازهای رایج در مراسم مذهبی و آئینی استفاده می‌شد. در دوره ساسانیان نیز تنبک همچنان از محبوبیت بالایی برخوردار بود و در مراسم مختلف از جمله جشن‌ها و جنگ‌ها از این ساز استفاده می‌شد.

تنبک در دوره اسلامی

در دوره اسلامی نیز تنبک همچنان از محبوبیت بالایی برخوردار بود. در آثار شاعران و نویسندگان این دوره، از تنبک به‌عنوان یکی از سازهای رایج در موسیقی ایرانی یاد شده است. برای مثال، در کتاب «مجمل‌التواریخ و القصص» اثر ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، از تنبک به‌عنوان یکی از سازهای محبوب در میان مردم عادی و درباریان یاد شده است.

در دوره اسلامی، تنبک در انواع مختلف و با نام‌های متفاوتی استفاده می‌شد. برای مثال، در کتاب «الطرائف» اثر ابوعلی سینا، از تنبک به‌عنوان «دُمبک» یاد شده است.

 عصر قاجار و تنبک‌نوازی

دوره قاجار، یکی از دوره‌های مهم در تاریخچه ساز تنبک است چرا که در این دوره تنبک به‌عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تثبیت شد. این ساز در انواع مختلف و با اندازه‌های متفاوتی ساخته می‌شد. برای مثال، تنبک‌های بزرگ برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شدند و تنبک‌های کوچک برای تک‌نوازی استفاده می‌شدند.

در این دوره، نوازندگان تنبک بسیاری ظهور کردند که به تکنیک‌های نوین نوازندگی این ساز دست یافتند. برای مثال، آقاجان شیرازی، یکی از نوازندگان تنبک برجسته این دوره، تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورداستفاده قرار می‌گیرد.

آقاجان شیرازی

 آقاجان شیرازی، یکی از نوازندگان تنبک برجسته دوره قاجار، در اوایل حکومت ناصرالدین‌شاه می‌زیسته است و در خواندن و اجرا تصانیف و ضربی‌های گوناگون مهارت داشته است. او در تک‌نوازی تنبک نیز تبحر خاصی داشت و به دلیل تکنیک‌های نوینی که در نوازندگی تنبک ابداع کرده بود، به‌عنوان یکی از پیشگامان تنبک‌نوازی در ایران شناخته می‌شود.

تکنیک‌های ابداعی آقاجان شیرازی

آقاجان شیرازی تکنیک‌های جدیدی را در نوازندگی تنبک ابداع کرد که هنوز هم در موسیقی ایرانی مورداستفاده قرار می‌گیرد. برخی از این تکنیک‌ها عبارت‌اند از:

• ضرب‌زدن با انگشتان: آقاجان شیرازی از انگشتان خود برای ضرب‌زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک ظریف‌تر و زیباتر شود.
• ضرب‌زدن با نوک انگشتان: آقاجان شیرازی از نوک انگشتان خود برای ضرب‌زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک قوی‌تر و پرطنین‌تر شود.
• ضرب‌زدن با کف دست: آقاجان شیرازی از کف دست خود برای ضرب‌زدن به تنبک استفاده می‌کرد. این تکنیک باعث می‌شد که صدای تنبک بم‌تر و سنگین‌تر شود.

آقاجان شیرازی تأثیر زیادی بر موسیقی ایرانی داشته است. او با ابداع تکنیک‌های جدید در نوازندگی تنبک، این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد.

سایر نوازندگان تنبک در دوره قاجار

• رضا روان‌بخش: فرزند آقاجان شیرازی
• حاجی خان عین‌الدوله: فرزند آقاجان اول
• محمدتقی نسقچی باشی: شاگرد سماع حضور
• حاج احمد کاشی

این نوازندگان نیز به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافتند و در پیشرفت این ساز در موسیقی ایرانی نقش مهمی داشتند.

مشاهیرتنبک  

از قدمای نوازندگی تمبک می‌توان از حاجی‌خان ضرب‌گیر، عیسی آقاباشی، رضا قلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا و عبدالله دوامی نام برد.

و از نوازندگان معاصر تمبک:

•  حسین تهرانی
• جهانگیر ملک
• امیر ناصر افتتاح
• بهمن رجبی
• ناصر فرهنگ فر
• سیامک بنایی
• محمد اسماعیلی
• مرتضی اعیان
• امیر بیداریان نژاد
• جمشید محبی
• داریوش زرگری
• محمود فرهمند
• فربد یداللهی
• نوید افقه
• همایون شجریان
• پژمان حدادی
• محسن کثیرالسفر
• حمید قنبری
• ارژنگ کامکار

انواع تنبک

تنبک‌ها وابسته به نوع ساخت و مواد تشکیل‌دهنده، انواع مختلفی دارند که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد:

• تنبک یک‌تکه

این مدل تنبک امروزه کمتر در بین نوازندگان رواج داشته و کمتر ساخته می‌شود. دلیل آن، همان‌طور که از نامش پیداست یک‌تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده می‌شود. پس از تبدیل چوب یک‌تکه به تنبک، پوست روی آن کشیده شده و ساز آماده استفاده است. بدیهی است این شیوه ساخت بسیار سخت و زمان‌بر خواهد بود. به همین دلیل در عصر حاضر کمتر از این نوع ساز استفاده می‌شود.

• تنبک چندتکه

این نوع نیز مانند مدل یک‌تکه از چوب و پوست تشکیل‌شده است. اما آنچه ساخت آن را آسان‌تر می‌کند، چندتکه بودن و استفاده از چند قطعه چوب برای درست‌کردن تنبک است.

• تنبک ترکه‌ای

ترکیب سبکی و راحتی در ساخت، الگویی است که این نوع از تنبک را به نسبت سایر مدل‌ها، به سازی برتر تبدیل کرده است. این نوع تنبک که از قطعات چوبی بسیار یا به اصلاح ترکه‌های چوب تبدیل‌شده، ساخت راحت‌تری به نسبت سایر مدل‌ها دارد و وزن آن نیز کمتر است

•  تنبک فایبری

تنبک فایبری را می‌توان از انواع نسبتاً مدرن تنبک دانست. ساخت این مدل به نسبت مدل‌های چوبی آسان‌تر بوده، اما کیفیت پایین‌تری دارد. در حقیقت نوع ابزار و مواد به‌کاررفته در ساخت این ساز در مقایسه با چوب و پوست باعث شده است، کیفیت صدای پایین‌تری داشته باشد.

• تنبک بدنه فلزی

این تنبک معمولاً یک تنبک مشقی حساب می‌شود و قیمت آن بسیار ارزان است و صدای چندان مطلوبی هم ندارد.

معیار انتخاب تنبک

مهم‌ترین عامل در تعیین کیفیت یک تنبک، پوست و شرایط آن است. مرغوبیت پوست و شیوه کشیده‌شدن آن روی ساز، موجب مرغوبیت ساز و بهبود صدای آن می‌شود. اصولاً پوست هرچه کهنه‌تر باشد مرغوب‌تر است. انواع مختلف پوست (اعم از پوست گوساله، شتر، بره، میش) می‌توانند ساز را به‌اصطلاح بم خوان یا تیز خوان کنند، یعنی طنین آن را به سمت بم‌تر بودن یا زیرتر بودن ببرند. البته تصمیم‌گیری راجع به این مسئله تا حد زیادی به سلیقه و ترجیح هنرجو باز می‌گردد. چنانچه می‌خواهید ساز صدایی جیغ و حجیم داشته باشد، پوست گوساله بسیار نازک و یا پوست‌نازک بز را انتخاب کنید. برای صدای بم و حجیم، پوست‌کلفت گوساله یا شتر و برای صدایی تیز، پوست‌نازک شتر را در اولویت قرار بدهید. اگر می‌خواهید اولین سازتان را انتخاب کنید و یادگیری تنبک را آغاز کنید، توصیه می‌شود که حتماً سازی را انتخاب کنید که از یکی از پوست‌های طبیعی بهره ببرد، چرا که تنبک‌های طلقی ارزان‌قیمت از لحاظ کیفی نیز ارزش کمتری دارند. نکته بعدی، میزان کشیده‌شدن پوست است. پوست باید به‌اندازه مناسب کشیده شد باشد، یعنی نه خیلی سفت و نه خیلی شل باشد. برای آزمودن این قضیه می‌توان پوست را به پایین فشرد، میزان کشیدگی پوست باید در شرایطی باشد که بیشتر از چند میلی‌متر فرونرود. البته فردی که به صدای تنبک آشنا باشد، می‌تواند از روی صدای ساز نیز متوجه شل یا سفت‌بودن پوست بشود

دومین مسئله حائز اهمیت، جنس چوب بکار رفته در ساخت بدنه تنبک است. این چوب معمولاً چوب درخت گردو، توت، افرا، زبان‌گنجشک یا از سایر درختان جنگلی است. نکته‌ای که باید به‌دقت بررسی شود این است که چوب یکپارچه، توپر و فاقد گره و زدگی باشد. گره یا زدگی یا سست بودن چوب، به‌تدریج مشکلات و دردسرهایی را در پی خواهد داشت، بنابراین از ابتدا با انتخاب درست، خیال خود را آسوده کنید. هم چنین به یکپارچگی چوب مورداستفاده بسیار توجه نمایید، چرا که تنبک‌های چندتکه (ساخته شده از چندین چوب به‌هم‌چسبیده)، هنگام تعویض پوست دچار ترک و شکستگی می‌شوند. توجه داشته باشید که عمده قیمت تنبک به نوع چوب مورداستفاده در آن مربوط است. مسلماً استفاده از چوب‌های بسیار مرغوب، قیمت‌های بسیار بالاتری را برای این ساز رقم خواهد زد. ضمن اینکه پرداخت‌های هنری بر روی چوب مثل منبت‌کاری‌ها و خاتم‌کاری‌ها یا نقش‌های مینیاتور، صرفاً جنبه تزیینی داشته؛ اما در عوض قیمت ساز را چندین برابر می‌کنند

سومین مسئله، اصطلاحاً “خوش استیل بودن” یا خوش‌تراش بودن تنبک و تناسب ابعاد بخش‌های مختلف آن است. یکی از معیارهای مطرح برای تعیین خوش استیل بودن تنبک، برابری اندازه دهانه (قطر دهانه) با طول نفیر (نفیر یا گلویی، قسمت باریک و گلو مانند تنبک است که بین تنه و دهانه کوچک انتهای ساز قرار می‌گیرد) است. تنه تنبک نیز اگر استوانه کامل نباشد (کمی منحنی باشد) مرغوب‌تر است. علاوه بر این، وزن ساز نیز بهتر است زیاد نباشد، چرا که تنبک هنگام نواختن روی ران پا قرار می‌گیرد و سنگین بودن آن می‌تواند باعث خستگی نوازنده شود. البته مسئله وزن نیز تا حدی سلیقه‌ای است