آشنایی با ساز چنگ (هارپ)

مجتبی ملک ثابت خرداد 05، 1402

چنگ یا هارپ گونه‌ای ساز زهی باستانی است و در کنار ساز عود (بربت)، از مشهورترین سازهای ایران باستان به‌شمار می‌آمده‌است.

 

تاریخچه

در ادبیات پارسی بسیار از این ساز یاد شده‌است و سیارهٔ زهره را چنگ‌زن دانسته‌اند. در مُهری گِلین که در بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط دو باستان شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاس و هلن کانتور در تپه چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان می‌باشد یک نوازنده چنگ منحنی را نشان می‌دهد. این چنگ ۶ رشته دارد.

 

در دوره ساسانی هنر موسیقی نیز در اثر تشویق شاهان رونقی به سزا یافت. در دوره اردشیر موسیقی دانان طبقه جداگانه‌ای را تشکیل داده و به مقام ویژه‌ای نایل شده بودند. در دوره خسرو پرویز موسیقی پیش رفت بسیار کرد. از نوشته‌های شاهنامه فردوسی و خسرو شیرین نظامی برمی آید که «باربد» بزرگ‌ترین موسیقی دان این زمان بوده‌است. (وی را مبتکر ۳۶۰ لحن موسیقی می‌دانند) از دیگر موسیقی دانان این دوره می‌توان نکیسا، بامشاد، رامتین و آزادوار چنگی را نام برد.

از مهم‌ترین مُهرنگاره‌های خنیاگری موسیقی در جهان؛ باید از آنچه که در تپه چغامیش خوزستان برجای مانده، یاد کرد که در سال‌های ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شده‌است. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله؛ سیمایی از بزم رامشگران را نشان می‌دهد. در این بزم باستانی، دسته‌ای نوازنده دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختن‌سازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آنها، نخستین دسته ارکستر جهان هستند. در این گروه رامشگران، می‌بینیم که نوازنده‌ای چنگ و دیگری شیپور و آن دیگر تنبک می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که آواز می‌خواند. همچنین در این بزم کهن، آزاده‌ای را می‌بینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی می‌شود.

و باز در مالمیر (ایذه) چنگ‌نوازانی را می‌بینیم که دو نوع چنگ را در دست دارند و پیشاپیش هانی و همسرش برای اجرای یک مراسم عبادی در حال نوازندگی هستند این دو نوازنده چنگ نام خود را نیز با خط میخی ایلامی نگاشته‌اند. چنگ در این دوران ۱۳ رشته دارد. نقش‌برجسته‌های طاق بستان نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می‌نوازند. در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازنده چنگ منقش شده‌است و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده به احتمال قوی باربد می‌باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از ۷ رشته تا ۱۱ رشته مشاهده می‌شود. به مرور زمان همچون بسیاری از سازهای دیگر مهجور و فراموش شده‌است. البته چنگ تا دوران صفویه موجود بوده‌است و آخرین چنگ نواز ایرانی در دوران صفویه به نام «سلطان محمد چنگی» بوده‌است.

 

سیر تحول ساز چنگ

انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده‌است از جمله چنگ منحنی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از صفی‌الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می‌شود.

ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده‌است که در دوره ساسانیان به ۱۱ رشته می‌رسد و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته‌است، در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده‌است.

انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دسته کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود که خود از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می‌شود از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است) می‌شود یاد کرد.

ساز چنگ به عنوان قدیمی‌ترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده‌است. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان در حال افزایش است و به اجرای برنامه و کنسرت می پردازند.

گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده‌است.

چنگ،سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

ساز چنگ غالباً از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود و از سازهای گرانقیمت محسوب می‌شود. این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.

در ایران فرزانه نوایی از چنگ نوازان پیشین ایران بود که در ۱۳۸۳ در گذشت و آذرنوش صدر سالک سال‌ها در ترکیب ارکستر سمفونیک تهران این ساز را نواخته است و فتانه شاهین از مدرسان این ساز می‌باشد.

به تازگی کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته‌است از جمله مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی در ایران و فکرت کاراکایا در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.

 

ساختار ساز چنگ

چنگ سازیست مثلثی شکل از جنس چوب. این ساز در اندازه‌های مختلفی وجود دارد و بنابر اندازه ساز، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. چنگ‌هایی که دارای پدال می‌باشند معمولاً ۴۰-۴۷ سیم دارند به نام  شناخته می‌شوند.

« پدال چنگ » دارای ۴۷ سیم و گستره صدایی ۶.۵ اکتاو است. وزن این ساز حدود ۳۵ کیلوگرم، ارتفاع آن ۱۸۵ سانتی متر، عمق آن ۱ متر و عرض آن ۵۵ سانتی‌متر است.

نت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند.


دیدگاه ها (0)